Καθεστώτα συγκυριαρχίας στην ιστορία και στο διεθνές δίκαιο

Η Νήσος των Φασιανών, ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα condominia

The world’s most exclusive condominium. Ο τίτλος του άρθρου της ηλεκτρονικής έκδοσης των New York Times τράβηξε αμέσως την προσοχή μου. Ο συγγραφέας του (Frank Jacobs) αναφερόταν στα δύο και μοναδικά εναπομείναντα καθεστώτα συγκυριαρχίας στην Ευρώπη. Το πρώτο, αφορά σε μια μικροσκοπική νησίδα στα γαλλοϊσπανικά σύνορα. Το δεύτερο σε ένα μέρος των υδάτων του ποταμού Μόζελ, στα σύνορα Γερμανίας και Λουξεμβούργου. 

Συγκυριαρχία (condominium) είναι η συμφωνία δύο ή περισσοτέρων κρατών για από κοινού άσκηση εξουσίας σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. Με τον όρο condominium αναφερόμαστε και στο χώρο αυτό όπου ασκείται η κοινή κυριαρχία. Τα condominia δεν διαθέτουν διεθνή νομική προσωπικότητα. Με άλλα λόγια, δεν μπορούν να υπογράφουν διεθνείς Συμβάσεις, να γίνονται μέλη διεθνών οργανισμών κ.ο.κ. 

Η Νήσος των Φασιανών (Île des Faisans,  Île de la Conférence ή Île de l’hôpital για τους Γάλλους, Isla de los Faisanes για τους Ισπανούς) βρίσκεται στις εκβολές του ποταμού Μπιδασόα ανάμεσα στην ισπανική πόλη Irun και τη γαλλική Hendaye. Η ονομασία της και ως νήσος Κονφεράνς οφείλεται στο γεγονός ότι πάνω σε αυτό το νησάκι υπεγράφη η Συνθήκη Ειρήνης των Πυρηναίων (1659). Η Συνθήκη αυτή, που σήμανε τη λήξη της γαλλοϊσπανικής αναμέτρησης στα πλαίσια του τριακονταετούς πολέμου, θέσπισε ως σύνορο μεταξύ των δύο κρατών την ομώνυμη οροσειρά. Παράλληλα, θέσπισε ένα ιδιαίτερο καθεστώς συγκυριαρχίας στη Νήσο των Φασιανών. 

«Η Νήσος των Φασιανών δεν πρόκειται μόνο για το παλαιότερο condominium που επιβιώνει στις μέρες μας, αλλά είναι και το μοναδικό όπου η κυριαρχία δεν μοιράζεται ταυτόχρονα μα εναλλάξ. Για έξι μήνες το νησί είναι γαλλικό και για έξι ισπανικό» γράφει ο Jacobs και προσθέτει ότι εδώ και τρεισήμισι αιώνες από την υπογραφή της Συνθήκης, το νησί έχει αλλάξει χέρια πάνω από 700 φορές!

Προβολή μεγαλύτερου χάρτη 

Η Νήσος των Φασιανών

Το δεύτερο ευρωπαϊκό condominium στο οποίο αναφέρεται η εφημερίδα εκτείνεται σε ένα τμήμα του παραποτάμου του Ρήνου, Μόζελ, στο ύψος της πόλης Schengen του Λουξεμβούργου. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του αρθογράφου ότι η Συμφωνία του Σένγκεν που είχε ως στόχο την κατάργηση των διασυνοριακών ελέγχων δεν υπογράφηκε στο σημείο εκείνο μόνο επειδή τέμνονται οι συνοριακές γραμμές τριών χωρών (Γερμανίας, Λουξεμβούργου, Γαλλίας). Η υπογραφή της το 1985 πάνω σε ένα ποταμόπλοιο στον Μόζελ κατά πάσα πιθανότητα συνδέεται και με την κοινή κυριαρχία Γερμανίας και Λουξεμβούργου (συνεπώς και την απουσία συνόρου εντός του ποταμού) σε εκείνο το τμήμα του.

Συγκεκριμένα, το όριο μεταξύ Γαλλίας και Λουξεμβούργου είναι το μέσο του ποταμού. Από το σημείο, ωστόσο, που ο Μόζελ περνά προς βορρά το τριεθνές, το σύνορο δεν έχει πια τη συνήθη μορφή γραμμής, αλλά ζώνης. Η ζώνη αυτή συγκυριαρχίας εκτείνεται στο σύνολο σχεδόν των συνόρων των δύο αυτών χωρών, μέχρι σχεδόν το τριεθνές Γερμανίας, Λουξεμβούργου και Βελγίου. Το condominium εκτείνεται de facto και στις νησίδες του Μόζελ.

Ο Μόζελ στο τριεθνές Γαλλίας, Γερμανίας, Λουξεμβούργου (Σένγκεν)

Το καθεστώς αυτό χρονολογείται από το Συνέδριο της Βιέννης του 1815, ορόσημο τόσο της διπλωματικής ιστορίας όσο και του διεθνούς δικαίου. Σύμφωνα με το άρθρο, όταν η ναζιστική Γερμανία θέλησε να καταργήσει το καθεστώς συγκυριαρχίας, το Λουξεμβούργο αντέτεινε πως απαιτούταν η σύμφωνη γνώμη όλων των μελών του Συνεδρίου, δηλαδή των μεγάλων ευρωπαϊκών Δυνάμεων. 

Το πράγματι ενδιαφέρον άρθρο συνεχίζει με μία σύντομη συγκριτική ανάλυση των προβλημάτων που συνεπάγεται  η συγκυριαρχία ενός ποταμού όπως αντίστοιχα και ο διαχωρισμός του με βάση τη μέση γραμμή. Για παράδειγμα, Γερμανία και Λουξεμβούργο χρειάστηκαν μια νέα Συμφωνία σχετικά με το εάν η συγκυριαρχία επεκτείνεται και στις γέφυρες του ποταμού. Η καταφατική απόφαση που έλαβαν συνοδεύεται από νέα ερωτήματα, όπως ποιος θα έχει δικαιοδοσία σε περίπτωση που κάποιο έγκλημα διαπραχθεί στην περιοχή της κοινής κυριαρχίας. Πιθανόν η προσπάθεια αποφυγής τέτοιων διλημμάτων που θα απαιτούσαν νέους διακανονισμούς είναι εκείνη που οδήγησε τη Γαλλία και την Ισπανία να απαγορεύουν δι’ άπαντες  την πρόσβαση στη Νήσο των Φασιανών. Από την άλλη, ορθώς επισημαίνεται πως και η γραμμική οριοθέτηση των ποτάμιων οδών δημιουργεί προβλήματα στη ναυσιπλοΐα τους.

Όσον αφορά στην Ευρώπη, θα μπορούσαμε επίσης να αναφέρουμε την περίπτωση της λίμνης Κωνστάντσας. Καθώς καμία διεθνής Συνθήκη δεν ορίζει πώς διαμοιράζεται στις τρεις χώρες που την περιβάλλουν (Αυστρία, Ελβετία, Γερμάνια), η Αυστρία θεωρεί την αλπική λίμνη ως ένα de facto condominium. Αντιθέτως, η Ελβετία υποστηρίζει ότι σύνορα υπάρχουν και διατρέχουν το μέσο της λίμνης. Η Γερμανία δεν φαίνεται να έχει ξεκάθαρη θέση. 

Προβολή μεγαλύτερου χάρτη 

Η λίμνη της Κωνστάντσας

Εκτός Ευρώπης, το καθεστώς συγκυριαρχίας συναντάται σήμερα και στη Λατινική Αμερική, όπου αφορά υδάτινες περιοχές. Η Βραζιλία και η Παραγουάη μοιράζονται την κυριαρχία σε μέρος του ποταμού Παρανά. Ο δε Κόλπος του Φονσέκα (όχι όμως και τα νησιά που βρίσκονται εντός αυτού), πέραν της αιγιαλίτιδα ζώνης 3 μιλίων των παράκτιων κρατών, συνιστά ένα tridominium ανάμεσα στα παράκτια κράτη, Νικαράγουα, Ονδούρα και Ελ Σαλβαδόρ. 

Προβολή μεγαλύτερου χάρτη 

Ο Κόλπος του Φονσέκα

Η δεύτερη περίπτωση είναι εξαιρετικής σημασίας, δεδομένου ότι η συγκυριαρχία ορίστηκε το 1917 με απόφαση του Κεντροαμερικανικού Δικαστηρίου Δικαιοσύνης (το οποίο διαλύθηκε το επόμενο έτος) κι επιβεβαιώθηκε από το Διεθνές Δικαστήριο το 1992 (1992 ICJ Rep. 351). Η αιτιολόγηση του Διεθνούς Δικαστηρίου στηρίχθηκε στην απόφαση του 1917, στον ιστορικό χαρακτήρα του κόλπου και στη συνεπή διεκδίκησή του από τα τρία κράτη, χωρίς την ύπαρξη ενστάσεων από τρίτα μέρη.

Το καθεστώς της συγκυριαρχίας συναντάται πολύ σπάνια στην ιστορία και σπανιότερα στη σύγχρονη πρακτική των κρατών, καθότι είναι δύσκολο να εφαρμοστεί. Για τον ίδιο λόγο, τα condominia δεν επιβιώνουν επί μακρόν. 

Τα πιο γνωστά ιστορικά παραδείγματα ήταν το γαλλοβρετανικό condominium επί της Αιγύπτου (1876-1882) και το συμβατικό αλλά μη ουσιαστικό αγγλοαιγυπτιακό condominium στο Σουδάν (1899-1956). Μέχρι το 1979 διατηρούταν η αμερικανοβρετανική συγκυριαρχία στο σημερινό Κιριμπάτι, ενώ μέχρι το 1980 και την ανεξαρτησία τους με την ονομασία Βανουάτου, οι Νέες Εβρίδες αποτελούσαν ένα condominium της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας. 

Τα τέσσερα παραπάνω ιστορικά παραδείγματα έχουν ένα κοινό σημείο:  Ήταν «αποικιακά condominia» τα οποία τα διαδέχθηκαν ανεξάρτητα κράτη. Παρατηρούμε δε ότι τα καθεστώτα συγκυριαρχίας που επιβιώνουν στις μέρες μας πρόκειται για «συνοριακά condominia» τα οποία δεν παρουσιάζουν τις εγγενείς δυσκολίες εφαρμογής της συγκυριαρχίας στους ντόπιους πληθυσμούς. Άλλωστε τα καθεστώτα συγκυριαρχίας φαίνεται να επιβιώνουν μόνο μεταξύ κρατών που διατηρούν εξαιρετικά φιλικές σχέσεις. 

Ένα εδαφικό καθεστώς που έχει πολλές ομοιότητες με εκείνο της συγκυριαρχίας, είναι το συμπριγκιπάτο (co-principality). Το καθεστώς αυτό επιβιώνει μόνο σε μία περίπτωση: το Πριγκιπάτο της Ανδόρρας, όπου αρχηγός του κράτους είναι από κοινού ο εκάστοτε Πρόεδρος της Γαλλίας (κληρονομώντας τα δικαιώματα του κόμη του Φουά) και ο επίσκοπος του Ουρχέλ. Εδώ η κυριαρχία δεν μοιράζεται ανάμεσα σε δύο κράτη, αλλά ανάμεσα σε δύο πρόσωπα-ηγεμόνες. Το 1993 η Ανδόρρα απέκτησε ένα σύνταγμα που ουσιαστικά καταργεί τη διαρχία κι έγινε πλήρες μέλος του ΟΗΕ ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος. Μολαταύτα, ονομαστικά παραμένει πριγκιπάτο. 

Προβολή μεγαλύτερου χάρτη 

Ανδόρρα

Ένα sui generis condominium μπορεί να θεωρηθεί και η Γερμανία των πρώτων μεταπολεμικών ετών (1945-1949). Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι τέσσερεις νικήτριες Δυνάμεις (Μ. Βρετανία, ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Γαλλία) αποφάσισαν να διαιρέσουν την ηττημένη χώρα σε ισάριθμες «Ζώνες Κατοχής». Σε 4 ζώνες διαιρέθηκε και το Βερολίνο. Μέχρι το 1949 και τη δημιουργία δύο χωριστών κρατών (Δυτική Γερμανία / Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, Ανατολική Γερμανία / Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία), την εξουσία ασκούσε ένα Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου (Το Συμβούλιο συνέχισε να υπάρχει με περιορισμένες εξουσίες μέχρι το 1955 οπότε έληξε η συμμαχική κατοχή της Δ. Γερμανίας). 

Το Συμμαχικό Συμβούλιο Ελέγχου, από νομική άποψη, δεν ενεργούσε ως εκπρόσωπος των τεσσάρων Δυνάμεων, αλλά ως εκπρόσωπος της Γερμανίας και μπορούσε να συνάπτει διεθνείς Συμφωνίες. Η διαφορά λοιπόν από τα κλασικά καθεστώτα συγκυριαρχίας, στα οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως, είναι εμφανής και εξόχως σημαντική. Η Γερμανία συνέχισε να αποτελεί μια διακριτή κρατική οντότητα με διεθνή νομική προσωπικότητα, παρά τη συγκυβέρνησή της από τρίτα κράτη. Γι’ αυτό το λόγο, στη διεθνή βιβλιογραφία προτιμάται ο όρος «co-imperium» προκειμένου να αποδοθεί ορθότερα το εδαφικό καθεστώς της μεταπολεμικής Γερμανίας και να διακριθεί από εκείνο του condominium.

Ζώνες Κατοχής της μεταπολεμικής Γερμανίας

Πρόσφατα, η Μ. Βρετανία προσπάθησε να δώσει λύση στη διαμάχη της με την Ισπανία σχετικά με την κυριαρχία του Γιβραλτάρ, προτείνοντας συγκυριαρχία. Ωστόσο, σε δημοψήφισμα που διεξήχθη το 2002, οι κάτοικοι του βράχου απέρριψαν την πρόταση. Σε μια ανάλογη πρόταση καταλήγει και ο συντάκτης του άρθρου των New York Times για την επίλυση της διαφοράς για τη νήσο Hans, η οποία προέκυψε από το λιώσιμο των πάγων του αρκτικού κύκλου μεταξύ του Καναδά και της Δανίας (στην οποία ανήκει η Γροιλανδία). Εξάλλου, την έννοια αυτή την έχουμε ακούσει κι από τουρκικά χείλη ως εν δυνάμει λύση των «ελληνοτουρκικών διαφορών» στο Αιγαίο.