Η κλιματική αλλαγή ως πρόκληση για το διεθνές δίκαιο

  Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ απέτυχε χθες (20 Ιουλίου 2011) να καταλήξει έστω και σε ένα μη δεσμευτικό Ψήφισμα για την κλιματική αλλαγή. Πρόκειται για τη δεύτερη φορά που το Συμβούλιο Ασφαλείας ασχολείται με την κλιματική αλλαγή, αναγνωρίζοντας την με αυτό τον τρόπο ως ζήτημα που μπορεί να απειλήσει τη διεθνή ασφάλεια. Προηγουμένως, το θέμα είχε φέρει στην ημερήσια διάταξη του οργάνου το Ηνωμένο Βασίλειο τον Απρίλιο του 2007.

  Η αδυναμία του θεματοφύλακα της διεθνούς ειρήνης και ασφαλείας να καταλήξει σε απόφαση εξηγείται εν μέρει από τους δισταγμούς των οικονομικά και πολιτικά ισχυρότερων μελών του να αναλάβουν κάποια δράση που ενδεχομένως θα επηρεάσει αρνητικά τους ρυθμούς της οικονομικής τους ανάπτυξης. Υπάρχουν, ωστόσο, και θεσμικά προβλήματα που εντοπίζονται στο εσωτερικό του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.

  Αφενός, ακόμα και πολλά μικρότερα κράτη δεν βλέπουν με καλό μάτι την ενασχόληση του Συμβουλίου Ασφαλείας με το διεθνές δίκαιο του περιβάλλοντος. Αυτά θεωρούν πως το περιβάλλον πρέπει να παραμείνει αντικείμενο των οικουμενικότερων οργάνων του Παγκόσμιου Οργανισμού (πρωτίστως της Γενικής Συνέλευσης και του ECOSOC), όπου τα μικρότερα κράτη εκπροσωπούνται καλύτερα. Η κλιματική αλλαγή, λένε, είναι κοινωνικοοικονομικό πρόβλημα κι όχι ζήτημα ασφαλείας. Την άποψη αυτή υποστήριξαν στη χθεσινή σύνοδο του Συμβουλίου Ασφαλείας και οι μόνιμοι αντιπρόσωποι της Κίνας και της Ρωσίας.

  Αφετέρου, τόσο τα μέσα που παρέχει ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών στο Συμβούλιο Ασφαλείας όσο και οι πρακτικές που αυτό εφαρμόζει μέχρι σήμερα δεν ενδείκνυνται για την αντιμετώπιση της ανασφάλειας που προκαλεί το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. «Τι μπορεί να κάνει το Συμβούλιο Ασφαλείας; Να στείλει κυανόκρανους να κλείσουν τα ανθρακωρυχεία;» φέρεται να είπε ο Κινέζος αντιπρόσωπος. Η δήλωση αυτή, αν και δεν στερείται λογικής, υποβαθμίζει εσκεμμένα το ρόλο που μπορεί να παίξει το Συμβούλιο Ασφαλείας στον περιορισμό των συνεπειών των περιβαλλοντικών κρίσεων (π.χ. ειρηνευτικές αποστολές στην περίπτωση ενόπλων συγκρούσεων με περιβαλλοντικά αίτια) και ταυτόχρονα αποδεικνύει την έλλειψη διάθεσης για την εξεύρεση προσφορότερων μεθόδων.

  Εκείνοι που συμφωνούν περισσότερο με την ανάληψη ενεργότερου ρόλου στο πεδίο του διεθνούς δικαίου του περιβάλλοντος από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ είναι τα μικρά νησιωτικά έθνη. Τη στιγμή που πολλά από αυτά χάνουν σταδιακά μέρος του εδάφους τους, 14 περίπου κράτη του ειρηνικού ωκεανού, όπως το Κιριμπάτι και το Τουβαλού, απειλούνται με ολική εξαφάνιση λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Δεδομένων των αγκυλώσεων της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ και του μη δεσμευτικού χαρακτήρα των Ψηφισμάτων της, καθώς και της κωλυσιεργίας της Διεθνούς Διάσκεψης για την Κλιματική Αλλαγή, είναι επόμενο τα έθνη αυτά να αναζητούν επείγουσα λύση μέσω του Συμβουλίου Ασφαλείας.



  Εξάλλου, για τα αρχιπελαγικά έθνη του ειρηνικού, η κλιματική αλλαγή είναι ήδη μια διεθνής «απειλή αντίστοιχη με αυτή που αποτελούν για άλλα κράτη τα όπλα και οι βόμβες», ικανή να αποσταθεροποιήσει κυβερνήσεις και να προκαλέσει συγκρούσεις. Δεν είναι λίγοι αυτοί που φοβούνται ότι πόλεμοι θα ξεσπάσουν στον ειρηνικό, στην Αφρική και στην Ασία που απειλούνται από την άνοδο των υδάτων, την ερημοποίηση και την έλλειψη τροφής και πόσιμου νερού. Όταν οι πληθυσμοί χάσουν τα εδάφη που τους παρέχουν πρώτες ύλες για την επιβίωσή τους, δεν αποκλείεται να προσπαθήσουν να καταλάβουν με τη βία τα εδάφη και τις πηγές των γειτόνων τους. Δεν πρέπει, άλλωστε, να μας διαφεύγει ότι σε πολλά από τα κράτη που κινδυνεύουν από την κλιματική αλλαγή εξελίσσονται ήδη εσωτερικές εθνοτικές ή κοινωνικές διαμάχες.

  Επιπλέον, οι κίνδυνοι που θα προκύψουν από το μαζικό εκτοπισμό των περιβαλλοντικών προσφύγων δεν διαφέρουν πολύ από εκείνους της ανθρωπιστικής κρίσης που ακολουθεί μια ένοπλη σύγκρουση. Θα αφορούν, άλλωστε, όχι μόνο τους ίδιους τους εκτοπισμένους πληθυσμούς αλλά και τα κράτη υποδοχής. Την κρίση θα επιτείνει το ασαφές διεθνές νομικό πλαίσιο ως προς τον ορισμό και το καθεστώς των περιβαλλοντικών προσφύγων (Διαβάστε σχετικά το εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του Άγγελου Κατσαρή: Κλιματική Αλλαγή και Περιβαλλοντικοί Πρόσφυγες).

  Κάποιοι πιστεύουν ότι τα παραπάνω είναι υπερβολές. Υπάρχουν, όμως, πρόσφατες εμπειρίες που, δυστυχώς, ενισχύουν αυτό το ενεχόμενο. Ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Μπαν Κι Μουν, σε άρθρο του της 16ης Ιουνίου 2007, απέρριψε μέρος της ευθύνης για την κρίση στο Νταρφούρ στις κλιματικές αλλαγές. Ορισμένοι αντιπρόσωποι στη χθεσινή συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας έφθασαν στο σημείο να δηλώσουν πως η όλη συζήτηση για την αλλαγή του κλίματος στηρίζεται μάλλον σε εικασίες παρά σε επιστημονικά τεκμήρια.

  Αν πάντως οι Κασσάνδρες επαληθευτούν, σημαντική θα είναι η πρόκληση που θα αποτελέσει για το διεθνές δίκαιο η πρωτοφανής εξαφάνιση ολόκληρου του εδάφους ενός αναγνωρισμένου κράτους ως αποτέλεσμα όχι μιας πολεμικής σύρραξης, αλλά φυσικών καταστροφών. Το έδαφος, όμως, είναι συστατικό στοιχείο της ύπαρξης του ίδιου του κράτους. Άρα και το κράτος θα πάψει να υπάρχει. Και τότε θα ανακύψει πλήθος ζητημάτων.

  Για παράδειγμα, οι κάτοικοι θα διατηρήσουν την ιθαγένεια ενός ανύπαρκτου κράτους, θα γίνουν απάτριδες, με ποιον τρόπο θα τους δοθεί άλλη ιθαγένεια; Το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο δεν έχει προβλέψει πουθενά την απόδοση ιθαγένειας σε άτομα που την έχασαν λόγω εξαφάνισης του κράτους τους. Σε ποιον θα ανήκουν οι πλουτοπαραγωγικές πηγές του βυθισμένου εδάφους όπου κατοικούσαν και της θάλασσας που το περιβάλλει; Σε αυτούς, στα γειτονικά κράτη ή στην ανθρωπότητα; Το ισχύον διεθνές δίκαιο της θάλασσας δεν προβλέπει κάποιο ιδιαίτερο καθεστώς για τα «βυθισμένα κράτη».

  Κάποιες λύσεις έχουν ήδη προταθεί. Τα «υπό εξαφάνιση» κράτη θα μπορούσαν να αγοράσουν έδαφος από κάποιο άλλο κράτος. Ωστόσο, για καμία κυβέρνηση δεν θα είναι εύκολο να παραχωρήσει μέρος της εδαφικής κυριαρχίας του κράτους της. Μια άλλη πρόταση αφορά στην ομοσπονδοποίηση με άλλο κράτος. Αλλά πιθανόν αυτή η λύση να απειλούσε τα δικαιώματά του βυθιζόμενου κράτους επί των πλουτοπαραγωγικών του πηγών καθώς και την πολιτιστική του ταυτότητα, ενώ θα προκαλούσε και ζητήματα ασφαλείας για το άλλο κράτος. Η δημιουργία τεχνητών νησιών, πέραν των οικονομικών και τεχνολογικών δυσκολιών που παρουσιάζει, θα δημιουργούσε επιπλέον νομικά προβλήματα, όπως αυτό της αναγνώρισης θαλάσσιων ζωνών γύρω από μία τεχνητή κατασκευή. Μια άλλη λύση προτείνει τη συνέχιση αναγνώρισης πλήρων κυριαρχικών δικαιωμάτων σε κράτη δίχως έδαφος. Η λύση αυτή ίσως ακούγεται προσφορότερη. Ωστόσο, κατά την άποψή μου, η σχέση της κυριαρχίας με το εθνικό έδαφος είναι θεμελιώδης για το διεθνές δίκαιο και κατά συνέπεια η αποσύνδεσή τους θα ήταν επικίνδυνη.

  Είναι σαφές ότι το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής είναι ιδιαιτέρως περίπλοκο, καθώς θέτει αντικρουόμενα προβλήματα στην περιβαλλοντική, την πολιτική, την οικονομική, τη νομική επιστήμη, και όχι μόνο. Είναι, παράλληλα, αναμφισβήτητο ότι κάθε περαιτέρω καθυστέρηση στην εξεύρεση της χρυσής τομής διογκώνει τα προβλήματα αυτά.

  Η διεθνής κοινότητα οφείλει να κοιτάξει μακρύτερα από κοντόφθαλμες πολιτικές επιδιώξεις και να αντιληφθεί πως τη συμφέρει περισσότερο η άμεση και συλλογική αντιμετώπιση ενός κοινού προβλήματος. Αν δεν μπορεί να σταματήσει την υπερθέρμανση του πλανήτη, τουλάχιστον ας προετοιμαστεί να αντιμετωπίσει τις συνέπειες αυτής.

  Ο ΟΗΕ, από την πλευρά του, πρέπει να απαγκιστρωθεί από θεσμικά και διαδικαστικά ψευτοδιλήμματα. Διότι, ακόμη και αν η κλιματική αλλαγή είναι περισσότερο κοινωνικοοικονομικό ζήτημα (άρα αρμοδιότητα της Γενικής Συνέλευσης) παρά απειλή της διεθνούς ασφάλειας (και αρμοδιότητα του Συμβουλίου Ασφαλείας), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής της ανασφάλειας (Την άποψη αυτή εξέφρασαν χθες τόσο ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ όσο και ο Επικεφαλής του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του Οργανισμού).

  Το διεθνές δίκαιο πρέπει να απαντήσει εκ των προτέρων και με σαφήνεια στις προκλήσεις που θέτουν η κλιματική αλλαγή και τα λοιπά σύγχρονα ζητήματα. Αν είναι δύσκολο τώρα, θα είναι πολύ δυσκολότερο αργότερα.

       

Για όσους πιστεύουν ότι η εξαφάνιση ολόκληρων κρατών εξαιτίας των κλιματικών αλλαγών είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας προτείνω να δουν το υποψήφιο για Όσκαρ ντοκιμαντέρ Sun Come Up.